ابن‌فحام ابومحمد حسن بن محمداِبْنِ فَحّام، ابومحمد حسن بن محمد بن یحیی بن داوود (د ۴۰۸ق/ ۱۰۱۷م)، مقری و محدث سامرا می‌باشد. ۱ - زندگینامهابن فحام اهل سامرا بود و عمرش را در همان‌جا به پایان رسانید [۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۷، ص۴۲۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و خاندان او از جمله عمویش عمر بن یحیی در آنجا سابقه علمی داشته‌اند. وی عامل مهم انتقال قرائت و حدیث مشایخ سامرا، به آیندگان بود. ولادت او احتمالاً در نیمه نخست سده ۴ق بوده است، زیرا قدیم‌ترین استماعات او در ۳۳۸ق از عمر بن احمد حبال [۳]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۵۸۹، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و در حدود همین سال از محمد بن عمرو رزّاز (د ۳۳۹ق) بوده [۴]
خطیب بغدادی، احمد، ج۷، ص۴۲۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵]
خطیب بغدادی، احمد، ج۳، ص۱۳۲، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و از ابراهیم ابن عبدالصمد هاشمی اهل سامرا (د ۳۲۵ق) با واسطه روایت کرده است. [۶]
طوسی، محمد، ج۱، ص۳۰۶، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
[۷]
ذهبی، محمد، ج۱۵، ص۷۲، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۴م.
بنابراین سند طوسی [۸]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۹۷، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
درباره روایت مستقیم ابن فحام از حسن بن علی بن متوکل (د ۲۹۱ق) ظاهراً افتادگی دارد، [۹]
خطیب بغدادی، ج۷، ص۳۶۹، (در مورد ابن متوکل)احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
چه لازمه آن تولد ابن فحام در حدود ۲۸۰ق است که دور از واقع به نظر می‌رسد. وفات ابن فحام را خطیب [۱۰]
خطیب بغدادی، احمد، ج۷، ص۴۲۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و به تبع او ذهبی [۱۱]
ذهبی، محمد، ج۱، ص۲۹۹، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
در ۴۰۸ق گفته‌اند، [۱۲]
ابن حجر عسقلانی، ج۲، ص۲۵۱، (۴۵۸ق)،احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
اما ابن جزری [۱۳]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۲۳۳، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
آن را در ۳۴۰ق گفته است که نمی‌تواند صحیح باشد و به نظر می‌رسد منشأ خطای او خلط بین ابن فحام و استادش حبال بوده است. [۱۴]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۵۸۹، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
همچنین گفته طوسی [۱۵]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۹۶، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
درباره استماع ابن فحام از محمد بن هاشم عباسی [۱۶]
خطیب بغدادی، ج۳، ص۳۶۵، (د ۴۳۴ق)، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
قابل تأمل است.۲ - مشایخ ابن فحامابن فحام گذشته از بهره‌گیری از مشایخ سامرا، از اوان جوانی به بغداد نیز می‌آمده و از مشایخ آنجا استفاده می‌کرده است؛ چنانکه استماع او از اسماعیل بن محمد صفار پیش از ۳۴۱ق انجام گرفته است. [۱۷]
خطیب بغدادی، احمد، ج۷، ص۴۲۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۸]
ذهبی، محمد، ج۱۵، ص۴۴۱، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۴م.
از دیگر مشایخ ابن فحام می‌توان ابوبکر محمد بن حسن نقاش ، ابوبکر ابن مقسم و بکّار بن احمد را در قرائت، [۱۹]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۳، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و عمویش عمر بن یحیی ، محمد بن احمد بن عبیدالله منصوری و محمد بن فرخان دوری را در حدیث نام برد. [۲۰]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۰-۳۰۷، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
[۲۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۷، ص۴۲۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳ - شاگردان و راویان ابن فحاماز شاگردان و راویان او نیز می‌توان به نصر بن عبدالعزیز فارسی، علی بن محمد بن فارس خیاط و ابوعلی غلام هراس در قرائت، [۲۲]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۳، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و ابوجعفر طوسی، احمد بن علی نجاشی و ابوسعد سمّان رازی اشاره کرد.۴ - مذهب ابن فحامخطیب بغدادی [۲۳]
خطیب بغدادی، احمد، ج۷، ص۴۲۴، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
او را ثقه شمرده و در مورد مذهبش گفته که مذهب شافعی داشت، ولی به او نسبت تشیع داده می‌شد. ذهبی صریحاً گفته است که او عالم به فقه شافعی ولی شیعه مذهب بود، [۲۴]
ذهبی، محمد، ج۱، ص۲۹۹، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
اما از علمای رجال متقدم شیعه کسی به مذهب او اشاره نکرده و تنها علامه حلی [۲۵]
علامه حلی، حسن، ج۱، ص۱۳۶، «الاجازة الکبیرة»، بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج ۱۰۴.
او را از اهل سنت دانسته است.۵ - ابن فحام در علم قرائتابن فحام در علم قرائت به عنوان یکی از حلقه‌های اتصال در پاره‌ای از سلسله‌های اسناد به شمار می‌آید [۲۶]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۱۰۵، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانة مصطفی محمد.
[۲۷]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۱۱۶، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانة مصطفی محمد.
[۲۸]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۲۳۲-۲۳۳، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
و روایات جمعی از مقریان سامرا چون ابوالطیب دلاء، ابن غیالی، عبدالله بن محمد وکیل و یوسف بن علان منحصراً از طریق ابن فحام به دیگر مقریان رسیده است. [۲۹]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۱۳۵، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۳۰]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۱۹۶، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۳۱]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۴۵۷، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۳۲]
ابن جزری، محمد، ج۲، ص۳۹۷، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۶ - آثاردر حدیث تنها اثر بازمانده از او مجموعه‌ای از احادیث مسند است که توسط طوسی در الامالی [۳۳]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۰-۳۰۷، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
گردآمده است. احتمالاً نقل‌های ابن شهر آشوب از ابن فحام در مناقب [۳۴]
ابن شهر آشوب، محمد، ج۲، ص۲۳۱، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه.
[۳۵]
ابن شهر آشوب، محمد، ج۴، ص۴۱۰-۴۱۱، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه.
[۳۶]
ابن شهر آشوب، محمد، ج۴، ص۴۱۷، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه.
[۳۷]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۷، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
[۳۸]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۹، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
[۳۹]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
به نقل از طوسی بوده و تنها در یک مورد نقل وی بر طوسی قدری افزونی دارد [۴۰]
ابن شهر آشوب، محمد، ج۴، ص۴۰۶، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه.
[۴۱]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۹۳، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
که ممکن است مربوط به اختلاف نسخ امالی طوسی باشد. ابن فحام در روایت اجزاء حدیثی محدثان عباسی تبار سامرا چون نسخه محمد بن احمد منصوری از عمویش از امام هادی علیه‌السلام و نسخه ابراهیم عبدالصمد از پدرش از جدش محمد بن ابراهیم امام از امام صادق علیه‌السلام نقش مؤثری داشته است. [۴۲]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۰-۲۸۱، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
[۴۳]
طوسی، محمد، ج۱، ص۳۰۶، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
[۴۵]
نجاشی، احمد، ج۱، ص۳۵۵، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
روایت ابن فحام از صحیفة الرضا علیه‌السلام با طریق مشهور آن که به ابوبکر محمد بن عبدالله بن حفده می‌رسد، متفاوت است [۴۶]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۶، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
با صحیفة الرضا علیه‌السلام که حدیث موجود در الامالی طوسی [۴۷]
طوسی، محمد، ج۱، ص۲۸۵، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م.
در روایت مشهور صحیفه دیده نمی‌شود).دو اثر تحت عناوین انکار غسل الرجلین (در انکار شست و شوی پا در وضو در دفاع از نظر امامیه ) والا¸یات المنزلة فی اهل البیت، به ابن فحام نسبت داده شده، ولی برخی این دو را تألیف ابن فحام دیگری می‌دانند. [۴۸]
ذهبی، محمد، ج۱، ص۲۹۹، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۴۹]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۲۳۳، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۵۰]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۲، ص۲۵۱، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
این ابن فحام ابوالحسین محمد بن احمد بن خلف ابن ابی المعتمر مقری و محدث امامی است که در دمشق اقامت داشته و در ۳۹۹ق/۱۰۰۸م در رقه وفات یافته است. او از مشایخ بزرگ امامیه در بغداد ، چون محمد بن عمر بن جعابی و ابوالمفضل شیبانی بهره برده است. [۵۱]
ابن عساکر، علی، ج۱۴، ص۷۲۱-۷۲۳، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر.
[۵۲]
ابن جزری، محمد، ج۲، ص۸۳-۸۴، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
[۵۳]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۲، ص۲۵۱، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۲) ابن جزری، محمد، النشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، کتابخانة مصطفی محمد. (۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹- ۱۳۳۱ق. (۴) ابن شهر آشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه. (۵) ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر. (۶) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۷) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۴م. (۸) ذهبی، محمد، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمد سید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۹) صحیفة الامام الرضا (ع)، به کوشش محمد مهدی نجف، مشهد، ۱۴۰۶ق. (۱۰) طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۴۶م. (۱۱) علامه حلی، حسن، «الاجازة الکبیرة»، بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م، ج ۱۰۴. (۱۲) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن فحام»، شماره۱۵۸۵. |